می دانم که علاقه به شعر گفتن دارید اما سنگ بزرگ ( عروض و قافیه ) نمی گذارد که شعر خوب بگویید در نتیجه به شعر ( سپید ) روی آورده اید و نثر ادبی را به جای شعر سپید در معرض دوستان قرار می دهید . چون محال است که بدون دانستن فن عروض شعر سپید گفت . باور نمی کنید عروض را بیاموزید و سپس خودتان قضاوت کنید . در مورد شعر سپید فراوان سخن خواهیم گفت اما فعلا برویم سراغ آموزش عروض .

 به این مصرع  توجه کنید :

اگرجز به  کام من جواب آید

حال به این مصرع دقت کنید :

اگر جز به کام من آید جواب

کدام زیبا تر است : معلوم است دومی  چرا چون دومی وزن دارد  و این وزن است که زیبایی شعر را تضمین می کند . یک مثال دیگر :

بی وزن :

گاه آن آمد که از مستی دم بزنم

کار عالم را سراسر بر هم بزنم

با وزن :

گاه آن آمد زمستی دم زنم

کار عالم سر به سر بر هم زنم

این معجزه ی وزن است و اگر شما وزن را بیاموزید باعث زیبا شدن سروده هایتان می شود . حالا دانستید که وزن چقدر برای شاعر لازم است . برویم سر درس :

برای شروع شناخت عروض بیان چند نکته اجتناب  ناپذیر است :

کلمه از بخش های کوچک تری به نام حرف تشکیل میشود نکته بسیار مهم  در شعر سنتی ما این است که بر خلاف قافیه ، در وزن شکل ملفوظ حرف اهمیت دارد که به آن واج میگویند

به عنوان نمونه خواهر به صورت خاهر خوانده میشود

واج به دو قسمت تشکیل میشود : صامت و مصوت

مصوت های زبان فارسی به دو گروه کوتاه و بلند تقسیم میشوند ،  مصوت های کوتاه که همان« –َ» ، «–ِ »، «–ُ »  به عنوان مثال :  دَر ، حُر

 ومصوت های بلند : « و » ، «ا» ، «ی »  به عنوان نمونه : را  ، بو

و صامت ها که در زبان فارسی 23 صامت داریم:

ء (=ع) ، ب ، پ ، ت (= ط) ، ث (= س، ص) ج ، چ ، ح (= ه ) ،خ ، د ، ذ (= ز، ض ، ظ ) ر ، ژ ، ش ، غ ( =ق ) ف ، ک ، گ، ل ، م ، ن ، و ، ی

یکی دیگر از نکات مهم این است که مصوت بلند به خاطر کششی که زمان تلفظش دارند دو حرف محسوب می شوند 

همه ما در دبستان خود با بخش آشنا شده ایم حال همان بخش به کمک ما می آید و در این جا هجا خوانده میشود پس هر هجا عبارت است از تلفظی که با هر ضربه ریه از دهان ما خارج میشود :

 یادش به خیر معلم می پرسید  علی چند بخش است می گفتیم ( عَ _ لی ) 2 بخش

معلم می پرسید : علی چند صدا دارد ؟ می گفتیم : ع َ ل ِ ( ی) = 4 بخش

معلم : احمد چند بخش و چند صدا دارد:

شاگرد : اَح – مد  = 2 بخش     ا َ ح م َ د  = 6 صدا

این آموزش ساده ی کلاس اول در حقیقت پایه و اساس عروض است .

هجا

هجا چیست ؟ حروفی که با یک بار دهان باز شدن از آن خارج می شود :

در =  سر = خر   همه یک هجا دارند

دربر – دوات – سربرگ ... همه دو هجا دارند زیرا برای بیان آن ها شما دو بار دهان را باز می کنید

آمدم – خوردمش .... سه هجا دارد چون سه بار دهان باز می شود

 اما سه نوع هجا داریم

1) هجای کوتاه : دارای دو حرف است مانند : کِ = که   یعنی صامت ک و مصوت   ِ  تُ = تو  = صامت ت   و مصوت  او ُ

2) هجای بلند : دارای سه حرف است مانند : خَر = خر   = یعنی خ  َ  ر

 بو  =  ب   َ   و    3 حرف

3) هجای کشیده : دارای 4 حرف یا بیش تر است مانند:

ماست  =  م  آ  س  ت   = 5 حرف  

توجه :  آ  هجای بلند همیشه دو حرف است

کور  =  ک  وُ  ر  = 4 حرف

معلم =  م ُ  ع   َ  ل  ِ   م    =  7 حرف

لازم به ذکر است یک یا دو حرف آخر ، هجای کوتاه نیست بلکه در نقش هجای کوتاه ظاهر میشود عروضیان قدیم به آن حروف مختلسه میگفتند.

هجای کوتاه با علامت U   ، هجای بلند  _  نشان داده می شود

توجه : ترکیب هجای کوتاه و بلند را کشیده می گویند و چنین نشان می دهند : ـ ن

که فقط در آخر مصرع ها کار برد دارد  و همیشه هجای بلند حساب می شود  یعنی ـ

حالا این کلمات را به صورت عروضی می نویسیم :

آمد : ـ ـ

در = ـ

برابر =   ن ـ ـ

آمد = ـ ـ

برایم = ن ـ ـ

توجه :  صامت «ن» بعد از مصوت بلند ( آ – او – ای )را در عروض حذف می کنیم یعنی به حساب نمی آید.

این = ـ

مان = ـ

پدرشان = ن ن ن ـ

دین = ـ

وزن چیست و عروض به چه معناست؟

دکتر پرویز خانلری وزن را این گونه تعریف نموده اند:

وزن شعر عبارت است از نظمی در اصوات گفتار، مثل وزن شعر فارسی که بر مبنای کمیت هجاها یعنی نظم میان هجاهای کوتاه و بلند است

و در مورد عروض باید گفت که در فرهنگ های مختلف لغت ، تعاریف زیادی برای این واژه آمده است چند نمونه را ذکر میکنم:

صعب و سخت ، راه درکوه ، مضمون کلام ، ابر ، حاجت و ناحیه

و در این که چرا به این علم خاص عروض میگویند قول های بسیاری است که به فراخور اهمیت چند تایی را ذکر میکنم:

1- به این خاطر که برای مشخص شدن درستی وزن شعر آن را به این علم عرضه می دارند

2- چون ناحیه ای از علوم است و به وسیله آن موزون از ناموزون شناخته می شود

3- و به روایتی چون در عروض(یکی از القاب مکه) بر خلیل ابن احمد الهام شد

 

نظرات شما عزیزان: